Wiadomo, że Warszawa to miasto nieodkryte. Wojenna zawierucha sprawiła, że ciągle coś nowego odkrywa się przy pracach ziemnych, w sprzątanych piwnicach czy opuszczonych ruinach. W takich właśnie okolicznościach udało nam się znaleźć dokumenty opatrzone pieczęcią z czasów carskich.

Odkrycia dokonaliśmy wspólnie z Pawłem Starewiczem z Ekierki7, mistrzem eksploracji różnych dziwnych miejsc w Warszawie. Pewnego wieczoru podczas wycieczki po jednej z historycznych dzielnic, znaleźliśmy teczkę z dokumentami pochodzącymi z XIX wieku, pisanymi jeszcze cyrylicą. Dokumenty dotyczą nieruchomości zlokalizowanej przy ulicy Wolność na warszawskim Muranowie, jest to akt notarialny działki o numerze 2500 b i c oraz dokładny plan architektoniczny fabryki, która stała w tym miejscu. Akt notarialny opatrzony jest carską pieczęcią.

Z tego, co udało się nam wyśledzić w archiwach, działka przy ul. Wolność została wystawiona na aukcję w 1909 roku. Sprzedawał ją człowiek o nazwisku Albert Neuman. Prawdopodobnie Rentel albo odsprzedał mu działkę, albo Neuman przejął ją za długi. W każdym razie aukcja zakończyła się sukcesem, bo dwa lata później Neuman sprzedał nieruchomość małżeństwu Józefowi i Julii Gebel (Goebel). Rok później pojawiają się nasze plany, które prawdopodobnie były załącznikiem do kolejnego aktu notarialnego.

Nowy właściciel, Józef Gebel, przede wszystkim uporządkował sprawy zadłużonej działki, sporządził plany i spłacił zadłużenie wobec miasta. Nie udało nam się dotrzeć do żadnych dokumentów potwierdzających, czy Gebel produkował coś w fabryczce. W 1920 roku małżeństwo sprzedaje działkę Fabryce Zabawek i Galanterii Drzewnej „Wiór”. Była to niewielka firma produkująca zabawki i inne przedmioty z drewna. Wszystko wskazuje na to, że „Wiór” rozwijał się, w 1922 roku zmienił nazwę na „Zakłady Przemysłu Drzewnego WIÓR Spółka Akcyjna”, udało się nam dotrzeć do akcji spółki:

Z archiwów wynika, że choć „Wiór” rozwijał się, miał spore kłopoty z płatnościami za użytkowanie wieczyste działki przy ul. Wolność. Zachowały się dokumenty potwierdzające prośby o obniżenie czynszu oraz wezwania do spłaty zadłużeń. 27 kwietnia 1927 roku warszawskie Towarzystwo Kredytowe, z powodu długów, wystawia działkę na ponowną aukcję. Sprzedaż jednak nie dochodzi do skutku, podobnie jak na kolejnej aukcji, w grudniu.

Pod koniec 1927 roku „Wiór” pisze do miasta wniosek o podsumownie całości zadłużenia, a w lutym 1928 spłaca dług. Wskazywałoby to, że firma staje na nogi, jednak dwa lata później walne zgromadzenie akcjonariuszy likwiduje spółkę – „Wiór” przechodzi do historii.

W tym samym roku działkę wraz z zabudowaniami kupuje Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi, które urządza tam biuro oraz tzw. Patronat Towarzystwa (instytucję, która opiekowała się niewidomymi przy rodzinach).  Towarzystwo działa tam aż do 1940 roku, gdy działka zostaje włączona do getta. Co się działo potem – nie wiemy dokładnie. Na lotniczych zdjęciach z 1945 roku widać w tym miejscu tylko gruzy. Wyposażenie fabryki prawdopodobnie zostało wywiezione do Niemiec w czasie powstania warszawskiego – jak było w przypadku większości wolskich fabryk. Być może ta widoczna na planach maszyna napędowa (zasilana gazem) stoi dziś w którymś z niemieckich muzeów techniki – kto wie?

Mając do dyspozycji tak dokładne plany architektoniczne fabryki z ulicy Wolność, postanowiliśmy spróbować odtworzyć jej wygląd w wirtualnej rzeczywistości. Dzięki pracy Michała Chęcińskiego (wielkie podziękowania!), specjalisty od grafiki 3D, udało się „odbudować” fabrykę. Zobaczcie, jak to wszystko wyglądało:

Suplement:

19 grudnia 2016 r. przekazaliśmy odnalezione dokumenty Archiwum Państwowemu w Warszawie.